رادیو فردا ، مجید محمدی : در جامعهٔ با ساختار قبیله‌ای و عشیره‌ای فردیت بی‌معناست: شیوخ و سران قبیله برای افراد تصمیم می‌گیرند در چه سنی و با چه کسی ازدواج و با چه کسانی رفت و آمد کنند، فرزندان پس از ازدواج نیز با والدین خود زندگی می‌کنند، افراد استقلال مالی ندارند و رئیس خانوادهٔ بزرگ محصول را به اندازهٔ مصرف توزیع می‌کند و اگر مانده‌ای هم باشد در اختیار پدر خانواده است، و فرد حیات خویش را در گرو حفاظت از یک جمع می‌بیند. به همین دلیل هم خواسته‌ها و مطالبات فردی باید در مواردی قربانی مصالح جمعی شوند. اما هنگامی که این ساختار به هم ریخت مصالح جمعی از حد عشیره و خانواده فراتر رفته و افراد در حوزهٔ زندگی شخصی استقلال بیشتری پیدا می‌کنند و اینجاست که سروکلهٔ فردیت پیدا می‌شود.
روندهای اجتماعی در ایران معاصر در جهت تقویت فردیت و فردگرایی عمل می‌کنند، اما این روندها برخی کند و برخی تندتر پیش رفته‌اند و تاثیرات بیرونی آنها را نیز در درازمدت مشاهده کرده و خواهیم کرد. حکومت دینی ممکن است با این روندها مشکل داشته باشد، اما خود در پیشبرد برخی از آنها سهیم است. آمارها و مشاهداتی که ذیلا در حوزه‌های روابط خانوادگی، روابط مالی، ارتباط‌گیری و جابه‌جایی، و گذران اوقات فراغت عرضه می‌شوند در طول دهه‌های گذشته در ایران مرتبا رو به تحول بوده و همه در عین تاثیرات متعدد یک تاثیر مشترک داشته‌اند: بالا بردن ظرفیت تصمیمات و انتخاب‌های فردی که در نهایت به فربهی فردیت منجر می‌شوند.
هسته‌ای شدن خانواده
صد سال پیش اکثریت قریب به اتفاق زوج‌های جوان حداقل در ابتدای زندگی با والدین پسر در یک خانه زندگی می‌کردند. امروز چنین پدیده‌ای حتی در روستاهای کشور نادر است. زوج‌های جوان حتی ازدواج خود را برای پیدا کردن محل مستقلی برای زندگی به تاخیر می‌اندازند. معنای این امر یعنی تاثیرپذیری کمتر جوان‌ها از نسل قبل و انتخاب روش زندگی بر اساس خواسته‌های خود. چنین پدیده‌ای موجب فربه‌تر شدن فردیت افراد شده و آنها را با هر عقیده و مرام در تصمیم‌گیری‌های زندگی مستقل‌تر می‌سازد.
کوچک شدن خانواده
بر اساس نتایج تحقیقی که از سوی مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه درباره تک‌فرزندی در استان تهران صورت گرفته «حدود ۳۹ درصد از زنان و مردان در شرف ازدواج، فقط یک فرزند را ایده‌آل دانسته یا ترجیح می‌دهند، ولی درصد بیشتری، یعنی ۸/۴۵ درصد قصد تک‌فرزندی دارند». (اعتماد، ۲ مهر ۱۳۹۲) در سطح کشور نیز باروری حدود ۱٫۶ درصد نشان می‌دهد که درصد قابل توجهی از خانوارها تک‌فرزندی هستند. علی‌رغم سیاست تشویق بارآوری حکومت در دو سال اخیر، خانواده در ایران در حال کوچک شدن است. بعد خانوار در سطح کشور از سرشماری سال ۸۵ به سرشماری سال ۹۰ از ۴ به ۳٫۵۵ و در استان تهران از ۳٫۶ به ۳٫۳ رسیده است». (ایسنا ۱۴ شهریور ۱۳۹۱) این یعنی تمرکز بیشتر والدین بر فرزندان کم‌شمار و رسیدن به نیازهای فردی و شخصی خود.
روابط صمیمی پیش از ازدواج
بنا به برخی آمارها حدود ۸۰ درصد دختران ایرانی دوست‌پسر دارند که اگر نتوانند آنها را در فضای عمومی یا خانه ملاقات کنند با آنها ارتباط تلفنی دارند. حتی اگر در این رقم اغراق شده باشد، مشاهدات فردی نشان می‌دهد که اکثریت دختران و پسران قبل از ازدواج با فردی نامحرم ارتباط صمیمی دارند. خانواده‌ها معمولا از دوست‌دختر گرفتن پسران خود استقبال می‌کنند و با توجه به این که این ارتباط بدون دختری در سوی دیگر محقق نمی‌شود نتیجه آن است که اکثریت دخترها نیز دوست‌پسر دارند. این نوع ارتباط‌ها که در جامعهٔ سنتی و بر اساس شریعت منع شده به فرد هویت و قلمرویی احساسی عرضه می‌کند که تنها از تصمیم خود وی ناشی شده و اکتسابی نیست.
وسیلهٔ نقلیهٔ شخصی
در ایران حدود ۱۰ میلیون خودروی شخصی وجود دارد. این رقم در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته اندک است (ایران از این حیث در ردهٔ ۳۹ دنیا قرار دارد)، اما فراتر از رقم مربوطه در کشورهای در حال توسعه است. اتومبیل شخصی یعنی اختیار حرکت از یک نقطه به نقطهٔ دیگر در هر زمانی که فرد بخواهد. همچنین افراد در اتومبیل می‌توانند به موسیقی مورد علاقهٔ خود گوش دهند، فرد مورد علاقهٔ خود را سوار کنند، فرد مورد علاقهٔ خود را ببوسند یا نوازش کنند، به نقاط مورد علاقهٔ خود سفر کنند، داخل آن را چنان که می‌خواهند تزیین کنند یا رنگ و مدل آن را انتخاب کنند. اتومبیل شخصی میزان انتخاب‌های فرد را بالاخص در حوزهٔ اجتماعی به‌شدت افزایش می‌دهد.
حساب بانکی مستقل
تا پایان سال ۱۳۹۱ تنها در بانک صادرات ایران ۴۸ میلیون نفر ایرانی دارای حساب بانکی الکترونیکی بوده‌اند. این بدین معناست که افراد بالای ۱۸ سال عموما دارای حساب بانکی هستند. حساب بانکی به افراد احساس استقلال مالی می‌دهد. افراد با عدم سهیم کردن دیگران در نوع بانکی که با آن کار می‌کنند و موجودی حساب خود بعدی به ابعاد شخصیتی خود می‌افزایند.
مسافرت تفریحی فردی
ایرانیان چه به صورت فردی و چه به صورت خانوادگی هر سال ده‌ها میلیون سفر می‌روند (اگر اغراق‌های دولت احمدی‌نژاد مثل ۲۰۰ میلیون سفر در طی سه ماه اول سال ۹۱ را در پرانتز بگذاریم). درصد قابل توجهی از این سفرها به کشورهای خارجی است. افراد در این سفرها هم خود را از چنگال محدودیت‌های روزمره و بعضا خانوادگی و هم از شر دخالت‌های دولت خارج می‌کنند. دختری که حتی در سفر به آذربایجان یا دبی مویی به باد می‌دهد احساس می‌کند بخشی از فردیت گمشده‌اش را پیدا کرده است یا پسری که در کویر دور از چشم شحنگان حکومت بوسه‌ای بر گونهٔ دوست‌دخترش می‌زند احساس می‌کند تابوی بی‌معنایی را شکسته است. این یعنی داشتن فضای بیشتر برای دنبال کردن خواسته‌ها و امیال شخصی بدون زیر ذره‌بین بودن. بخش قابل توجهی از فردیت افراد در همین سفرها تعین پیدا می‌کند.
تلفن همراه و اینترنت
در ایران حدود ۵۶ میلیون خط تلفن همراه وجود دارد. ۲۸٫۵ میلیون نیز به اینترنت دسترسی دارند. این یعنی اکثر افراد بالای ۱۸ سال می‌توانند بدون اطلاع دیگران (برخلاف تلفن ثابت) با افرادی که می‌خواهند ارتباط برقرار کنند، بدون آن که کسی از آشنایان از میزان یا زمان یا نوع ارتباط اطلاع داشته باشند. تلفن همراه و حساب‌های ای‌میل اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی این امکان را به افراد می‌دهند که شبکه‌ای از ارتباطات مورد نظر خود را بر اساس خواست شخصی خود (بدون مداخلهٔ دولت یا خانواده) ایجاد کنند، در حالی که وقتی فردی به دانشگاه یا مدرسه و محیط کار می‌رود دولت با گزینش ایدئولوژیک یا اخراج بر شبکهٔ روابط در آن محیط‌ها دستکاری می‌کند.
بازی‌های رایانه‌ای
مدت زمانی که هر فرد ایرانی به طور متوسط صرف بازی‌های رایانه‌ای می‌کند بیش از ۱۲۴ دقیقه در روز است و به این ترتیب ایرانی‌ها بالغ بر ۴۰ میلیون ساعت در روز را صرف استفاده از گیم و بازی‌های رایانه‌ای می‌کنند. شمار کاربران “گیم” در ایران روزانه بالغ بر ۲۰ میلیون نفر و متوسط سن استفاده‌کنندگان گیم در ایران نیز ۱۸ سال است و پیش‌بینی می‌شود این رقم در ۱۰ سال آینده به ۲۸ سال افزایش یابد. (شورای عالی اطلاع‌رسانی کشور، تسنیم، ۲۶ مهر ۱۳۹۲) بازی رایانه‌ای فعالیتی عمدتا انفرادی است و نیازها و دغدغه‌های فردی را بر نیازهای اجتماعی تقدم می‌بخشد. این بازی‌ها در صورت گرفتن وقت زیادی از افراد، آنها را از فعالیت‌های مرتبط با اجتماعی شدن بازمی‌دارند. این بازی‌ها بیشتر مقوم فردیت منزوی و منفک از دیگران هستند و افراد را به سمت تمرکز بر نیازهای شخصی و لذت انفرادی سوق می‌دهند.
***
البته «برادر بزرگ» در این میان بیکار ننشسته است و غیر از برنامه‌ها و سیاست‌هایی برای پیشبرد سبک زندگی روحانیت علیه سبک‌های زندگی دیگر و بالاخص علیه فردیت انسان‌گرایانه و عرف‌گرایانه عملیات ایذایی انجام می‌دهد: روی امواج ماهواره پارازیت می‌فرستد، سرعت اینترنت را کند می‌کند، ارسال فیلم از طریق گوشی تلفن همراه را دشوار می‌سازد، مسافرت زنان بدون مردان را به کاری پر رنج برای آنها تبدیل می‌کند، شب‌ها و روزها با بسیجیان و نیروی انتظامی اتومبیل و ارتباطات صمیمی افراد را کنترل می‌کند، به محتوای تلفن‌ها و ای‌میل‌ها دسترسی پیدا کرده و آنها را بررسی می‌کند، و دختران و پسران را در فضاهای عمومی به بهانه‌های مختلف آزار می‌دهد. اما روندهای فوق آنجا که به خدمات عمومی مربوط می‌شود در حال رشد خواهند ماند، چون مقامات و نهادهای حکومتی بالاخص قوای قهریه از کسب و کارهای مربوط به آنها برخوردار می‌شوند. البته فردگرایی در ایران تا آنجا قوت نیافته که مانع از اقدامات «برادر بزرگ» شود.